Podstawowym problemem dla nie-prawnika, który po raz pierwszy styka się z postępowaniem sądowym, jest specyficzna terminologia, która charakteryzuje język prawny (język aktów prawnych) i język prawniczy (w skrócie: język, którym posługują się prawnicy), a także nieznajomość pewnych podstawowych zasad rządzących danym postępowaniem m. in. postępowaniem dowodowym. W poniższym wpisie opisuję niektóre istotne terminy i zasady postępowania sądowego w sprawach cywilnych.
Prawie każdy słyszał o sprawach karnych. Pojęcia oskarżonego, skazanego czy pokrzywdzonego często pojawiają się w mediach i przenikają do powszechnej świadomości. Jest jednak większa szansa, że w życiu będziemy mieli do czynienia z postępowaniem cywilnym. Do spraw cywilnych w ujęciu procesowym, a zatem podlegających rozpoznaniu przez sądy cywilne, zalicza się m. in. sprawy ze stosunków z zakresu prawa cywilnego (np. sprawy o wydanie nieruchomości, sprawy związane z wykonywaniem lub niewykonaniem umów, sprawy o ochronę dóbr osobistych, czy sprawy o odszkodowanie i zadośćuczynienie), rodzinnego i opiekuńczego (np. sprawy rozwodowe) oraz prawa pracy (np. pozew o zapłatę zaległego wynagrodzenia za pracę), jak również sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych (np. odwołania od decyzji ZUS).
Bardzo ogólnie rzecz ujmując prawo cywilne to gałąź prawa obejmująca normy prawne regulujące stosunki prawne, między podmiotami prawa prywatnego, oparte na ich autonomiczności (w przeciwieństwie do prawa publicznego, w którym stosunki prawne oparte są na ogół na podporządkowaniu jednego podmiotu drugiemu). Chodzi tu m. in. o takie relacje prawne jak powstające między podmiotami, które zawarły umowę. Kluczowym aktem prawnym w zakresie prawa cywilnego jest Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks Cywilny. Kluczowe dziedziny prawa cywilnego to: prawo rzeczowe, prawo zobowiązań i prawo spadkowe.
Proces cywilny to sformalizowane postępowanie sądowe mające na celu ustalenie, realizację albo rozstrzygnięcie spornych praw podmiotowych. Inaczej rzecz ujmując, w sytuacji konfliktu, sąd ma uregulować stosunki prawne, wynikające z prawa cywilnego, przy czym materialne i procesowe rozumienie „prawa cywilnego” jest nieco odmienne. Warto w tym zakresie wiedzieć, że m. in. z Kodeksu Cywilnego (również z innych aktów prawnych) wynikają pewne prawa podmiotowe, których realizacja przymusowa odbywa się w trybie Kodeksu postępowania cywilnego.
W postępowaniu cywilnym bohaterami pierwszego planu są, co do zasady, powód i pozwany, a nie jak w postępowaniu karnym oskarżony i pokrzywdzony. Powód to podmiot, który sformułował żądanie udzielenia ochrony prawnej do sądu (wytoczył powództwo), natomiast pozwany to podmiot, co do którego to żądanie wytoczono. Formalnym pismem, w którym wytacza się powództwo, jest pozew.
W kontekście postępowania cywilnego warto zwrócić uwagę na to, że jest ono kontradyktoryjne. W założeniu dwie przeciwstawne strony toczą spór, który rozstrzyga sąd, jako arbiter. Należy wskazać, że to strony postępowania mają obowiązek wskazywać dowody dla stwierdzenia faktów, z których wywodzą skutki prawne, a sąd działa w tym zakresie z urzędu tylko wyjątkowo (zgodnie z treścią przepisu art. 232 Kodeksu postępowania cywilnego). Co z tego wynika dla stron? Wewnętrzne przekonanie strony o tym, co jest prawdą, jeśli nie ma oparcia w dowodach powołanych w sprawie, jest w gruncie rzeczy nieistotne. W procesie sądowym liczą się dowody, które należy przedstawić sądowi. Dlatego tak istotną kwestią jest zapewnienie sobie przez strony postępowania odpowiednich dowodów dla potwierdzenia faktów, które są istotne dla rozstrzygnięcia sprawy. Warto zatem gromadzić i zabezpieczać dokumentację istotnych zdarzeń życiowych.
Z punktu widzenia osób pierwszy raz stykających się z postępowaniem cywilnym bardzo istotne jest również uzmysłowienie sobie, że materiał dowodowy należy przedstawić sądowi rozpoznającemu sprawę w określonym terminie. Zdarzają się bowiem sytuacje, że ktoś sobie przypomniał o jakimś ważnym dla sprawy dowodzie np. po dwóch latach trwania procesu. Skuteczne wprowadzenie takiego dowodu do postępowania cywilnego może być niemożliwe z uwagi na obowiązujący w nim system dyskrecjonalnej władzy sędziego w zakresie koncentracji materiału dowodowego sprawy. W uproszczeniu – to sąd decyduje o tym w jakim terminie należy przedstawić dowody istotne dla rozstrzygnięcie sprawy, a w przypadku niewykonania zobowiązania sądu można ponieść ujemne konsekwencje w postaci niewykazania danych faktów.
Kolejną ważną zasadą dla postępowania cywilnego jest tzw. zasada swobodnej oceny dowodów przez sąd rozpoznający sprawę. Zgodnie z przepisem art. 233 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego sąd ocenia wiarogodność i moc dowodów według własnego przekonania, na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego materiału. To bardzo istotna zasada, polegająca na tym, że w ostateczności zaproponowane przez strony dowody zostaną ocenione przez sąd, a subiektywne odczucia stron, co do ich wymowy, nie jest istotne przy wydawaniu orzeczenia.
Wskazane wyżej kwestie stanowią oczywiście wyłącznie ułamek praktycznych konsekwencji obowiązującej procedury cywilnej dla stron i zostały omówione w ogólny i uproszczony sposób. Należy jednak zwrócić uwagę na ich obowiązywanie, gdyż bez świadomości ich istnienia, dochodzenie, czy też obrona swoich praw w postępowaniu cywilnym może być znacznie utrudnione